In natuurgebied is het beheer gericht op ontwikkeling en behoud van biodiversiteit (flora en fauna) of van de geologische of landschappelijke gesteldheid  (bijvoorbeeld volledige gradiënten). Veel natuurgebieden in Nederland hebben een beschermde status, denk aan Natura2000 of het Natuurnetwerk Nederland. Voor veel terreinen gelden natuurdoelen en die zijn afhankelijk van bodemgesteldheid en waterhuishouding.

Organisaties

In Nederland zijn meerdere natuurorganisaties actief, de grootste zijn Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer, maar ook de 12 provinciale landschappen, drinkwaterbedrijven, particuliere landgoedeigenaren, lokale organisaties etc. wordt een grote verscheidendheid aan natuurgebieden beheerd.

Doelstelling

Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en de Landschappen hebben als doelstellingen de bescherming van natuur, landschap en cultuurhistorische elementen en het mogelijk maken van de beleving daarvan. Hoe functiecombinaties daarbij passen illustreren we aan de hand van de visie van Staatsbosbeheer. Staatsbosbeheer werkt vanuit de visie ‘beschermen, beleven  en benutten’ (website staatsbosbeheer 2016). Haar drie doelstellingen zijn:

• Natuur, landschap en cultuurhistorische waarden beschermen. Staatsbosbeheer richt zich op het in stand houden van een zo groot mogelijke verscheidenheid aan Nederlandse landschappen en ecosystemen – voor huidige en toekomstige generaties.
• Natuurbeleving mogelijk maken. Iedereen is van harte welkom om te genieten van de natuur. De interesse in de samenleving voor groen, landschap, klimaat en zingeving groeit. De recreatieve functie van natuur wordt daarom steeds belangrijker.
• Natuurproducten benutten. Staatsbosbeheer levert milieuvriendelijke en vernieuwbare grondstoffen, zoals hout en biomassa. Maar ook zijn er ontwikkelingen op het gebied van grondstoffen en wind- en zonne-energie.

Met name de eerste doelstelling staat onder druk door factoren als verdroging, verzuring en vermesting. Staatsbosbeheer is dan ook op zoek naar samenwerkingsmogelijkheden die deze bedreigingen verminderen en bijdragen aan het behalen van de natuurdoelen in haar gebieden.

Natuur en water

foto: Flip Witte

In Nederland hebben we een grote verscheidenheid aan natuurtypen. Voor de meeste natuurgebieden zijn natuurdoelen vastgesteld door de Provincie. Sommige zijn heel gevoelig voor veranderingen in de waterhuishouding, zoals kwelgevoede beekdalgraslanden, veel heidevennen, trilvenen en natte duinvalleien. Andere zijn niet of nauwelijks gevoelig, zoals droge heiden, naald- en loofbossen op droge gronden en droge duinen. Daartussen bestaat nog een heel scala aan meer en minder gevoelige typen. Daarbij spelen ook het gebruik (bosbouw, recreatie, waterberging etc.) en de aanwezige natuurwaarden en hun kwetsbaarheid een rol. Veel natuurgebieden herbergen een combinatie van droge en natte typen of staan via het grondwatersysteem in verbinding met elkaar. Voor het gebied als geheel zijn dan de natte delen vaak het meest gevoelig. De mogelijkheid voor functiecombinatie is dus maatwerk in overleg met de beheerder.

De eerste rol van de natuurbeheerder is het realiseren van natuurdoelen. Dat kan de beheerder sturen met het (interne) beheer, als tenminste de standplaatscondities op orde zijn.  Is het gebied verdroogd of dreigt verdroging door ingrepen, dan is het oplossen of voorkomen daarvan de taak van waterschap en provincie die verantwoordelijk zijn voor de waterhuishouding. De beheerder kan meehelpen zoeken naar oplossingen of zonodig bezwaar maken. Daarnaast nemen natuurbeheerders een maatschappelijke rol: ze willen bijdragen aan en verankerd zijn in de samenleving. Dat kan door openstelling voor recreatie, maar ook door het leveren van water-ecosysteemdiensten zoals water bergen, water vasthouden en het bieden van bescherming van de waterkwaliteit. Daarbij zijn de natuurdoelen leidend: het systeem moet blijven werken.

Winst door samenwerking

Voor Staatsbosbeheer, betekent een duurzame functiecombinatie drinkwaterwinning en natuur dat de winning van drinkwater geen nadelige effecten mag hebben op de natuurwaarden van een gebied. De natuurdoelen moeten, ook op lange termijn, worden behaald. Nationale en Europese richtlijnen, zoals vanuit de Kaderrichtlijnwater, Natura 2000 en Natuurnetwerk (voorheen EHS), zijn hierbij maatgevend. Voor Staatsbosbeheer heeft de functiecombinatie drinkwater en natuur alleen kans van slagen als zowel de drinkwatersector als de natuurbeheerder deze samenwerking zien als een “win-win” situatie. Wat Staatsbosbeheer betreft, wordt in dat geval voldaan aan:

• De natuurdoelen worden gerealiseerd. Nationale en Europese richtlijnen, zoals de Kaderrichtlijnwater, Natura 2000 en Natuurnetwerk (EHS), zijn hierbij maatgevend.
• Het ecohydrologisch systeem en de abiotische vereisten van de natuur zijn op orde, zowel wat kwaliteit als kwantiteit betreft.
• Versnippering van natuurgebieden wordt verminderd, in grote robuuste eenheden worden de doelen gemakkelijker gerealiseerd
• De doelen rond natuurbeleving en natuurproducten worden gerealiseerd (mits geen schade aan waterafhankelijke doelen optreedt).
• Bovendien kan sprake zijn van een “win” als:
  • De samenwerking bijdraagt aan imago en maatschappelijk draagvlak;
  • De samenwerking leidt tot efficiënte inzet van middelen (meer bereiken met zelfde budget of met minder budget hetzelfde bereiken)
  • Het gezamenlijk belang bij de samenwerking leidt tot een effectieve belangenbehartiging.

Er wordt overigens al veel samengewerkt tussen beheerders en drinkwaterbedrijven, zoals in verschillende uitgewerkte voorbeelden bleek.

In 2014 is door het Ministerie van EZ een Rijksnatuurvisie opgesteld. Deze visie is erop gericht de natuur samen met de samenleving te versterken. Functiecombinaties spelen daarin een belangrijke rol en het ministerie wil kansrijke initiatieven daartoe faciliteren. Dat kan bestaande natuurgebieden betreffen, maar ook hele nieuwe opleveren. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) heeft de schakering in mogelijkheden voor functiecombinaties met natuur samengevat in vier ‘kijkrichtingen’:

• Vitale natuur: hoogwaardige en robuuste natuur staat centraal; bescherming is het eerste doel, hieronder valt b.v. internationaal beschermde natuur;
• Beleefbare natuur: hoog gewaardeerde natuur die nabij en toegankelijk is om te recreëren en waar betrokkenheid van burgers vanzelfsprekend is;
• Functionele natuur: hier staan de ecosysteemdiensten door de natuur centraal, zoals waterberging, waterzuivering, productie van hout of biomassa;
• Inpasbare natuur: hier staat niet de natuur centraal, maar menselijke activiteiten en gebruik: denk aan groenstroken.

De kijkrichtingen zijn uitersten in een schakering aan mogelijkheden. En de visie behelst behalve beschermde natuurgebieden ook andere natuur, bijvoorbeeld in de stad.

Meer informatie

Over natuur, waterhuishouding en beheer is een schat aan informatie beschikbaar. Voor voldoende begrip hebben we een klein deel opgenomen onder Landschapstypen. Voor diepgaandere informatie verwijzen we naar onderstaande websites.

• natuurkennis.nl :  website van OBN (Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit) beschrijving natuur- en beheertypen, ecohydrologie, beheersmaatregelen en downloads van rapporten uit het Kennisnetwerk OBN
• www.synbiosys.alterra.nl/natura2000: informatie over Natura 2000 gebieden en habitattypen
• portaalnatuurenlandschap.nl :  Website van en voor Provincies en samenwerkingspartners. Beschrijving natuur- en beheertypen