Beter beschermde waterwinning, hogere grondwaterstanden voor elzenbroekbos

Gebied

Het Buulderbroek is een nat bos in het beekdal van de Buulder Aa. Het gebied ligt bij Budel, in het uiterste zuidoosten van de provincie Noord-Brabant. In het beekdal liggen ook andere natte natuurgebieden, zoals de broekbossen Risten en Cranendonckse Bos. Het gebied is door de provincie aangewezen als Natte Natuurparel. Natte Natuurparels zijn natuurgebieden met hoge (potentiële) grondwaterafhankelijke natuurwaarden. De provincie en waterschappen hebben afgesproken de benodigde hydrologische situatie voor de natuurdoelen in de natte natuurparels met voorrang te realiseren.

De meeste gronden rondom het Buulderbroek zijn in gebruik als landbouwgronden met verspreide bebouwing. Daarnaast liggen er enkele dorpen. Het Buulderbroek is een waterwingebied. Brabant Water heeft het grootste deel van terrein in bezit en won van ca. 1950 tot eind 2013 grondwater uit het middeldiepe pakket met een puttenveld in het Buulderbroek. Het Buulderbroek is verdroogd, hiervoor zijn diverse oorzaken aan te wijzen, zoals peilverlaging in de Buulder Aa, het sloten- en rabattenstelsel in het bos en de middeldiepe winning.

Het grootste deel van het Buulderbroek is op rabatten gezet, het gebied watert af via een stelsel van greppels en sloten. In het reliëf zijn nog laagten en hogere delen te herkennen, zoals een oude loop van de Buulder Aa en een zijdal waarin de Weergraaf vanaf de hoger gelegen oostelijke gronden uitstroomt in de Buulder Aa. De bodem bestaat uit lemige beekeerdgronden met op enkele plaatsen veen, tegen de dalranden gaat dit over in zandgronden.

Ligging van het waterwingebied Budel en de Natte Natuurparel Buulderbroek (bron: uit Jansen en Van den Burg, 2012)

Wensen

Natuur: hogere grondwaterstanden en kwel die de ontwikkeling van elzenbroekbos bevorderen

De vegetatie bestaat vooral uit Vogelkers-Essenbos, opstanden Populier en op de natste delen Elzenbroekbos. Op de natte delen en in sloten en greppels komen basen- en vochtminnende soorten als Elzenzegge, Moeraszegge, Stijve- en Scherpe zegge en plaatselijk Bosbies voor. Aan de randen van het dal komen ook soorten van basenarmere natte standplaatsen voor, zoals Snavelzegge, Veldrus en Moeraswederik, die de gradiënt in het beekdal illustreren. Maar een groot deel van de bossen blijkt op verdroogde standplaatsen van Elzenbroekbos te liggen. Om weer optimale ontwikkeling van Elzenbroekbossen mogelijk te maken, zijn langduriger hoge en minder diep wegzakkende grondwaterstanden nodig en voldoende kwel. Vogelkers-Essenbos zal dan vooral op de wat hogere delen in het beekdal ontstaan, zoals op de oeverwallen en de randen van het dal.

Landbouw: voldoende drooglegging om bedrijf voort te kunnen zetten

Rondom het Buulderbroek is landbouw aanwezig, ook in het beekdal van de Buulder Aa. Voor landbouw is een bepaalde grondwaterstand optimaal. Deze wordt middels het peilregime (uitgevoerd door het Waterschap) voor zover mogelijk nagestreefd in het gebied. De intensieve teelten zijn mogelijk door de drooglegging onder invloed van de waterwinning.

Winning: een gemoderniseerde winning op dezelfde locatie, die beter in het gebied past

De waterwinning van Brabant Water is een middeldiepe winning en heeft hiermee invloed op het ondiepe grondwatersysteem. De winning is slecht beschermd tegen verontreinigingen afkomstig van het maaiveld omdat afdichtende lagen ontbreken. Problemen met bestrijdingsmiddelen en bemestingsinvloeden treden daarom op en de zuivering is daarop aangepast. Daarnaast is het waterproductiebedrijf verouderd, arbeidsintensief en toe aan modernisering. Brabant Water heeft daarom in overleg met andere actoren plannen uitgewerkt om de verdroging aan te pakken in combinatie met verdieping van de winning.

Buulderbroek in de winter (links) en in de zomer (rechts). Bron: DHV, 2008

Ingezette maatregelen

• Verdiepen van de winning: de huidige middeldiepe winning wordt beëindigd. De winning wordt verplaatst naar het diepere watervoerende pakket onder de Brunssum-klei. Hierdoor worden twee vliegen in één klap geslagen: 1) de grondwaterkwaliteit voor de waterwinning is veel beter beschermd tegen invloeden van bovenaf en 2) de stijghoogten in het middeldiepe pakket en de grondwaterstanden zullen weer stijgen. Het provinciaal beleid staat echter geen verdere toename van diepe winningen toe. Door uitruil van diepe en ondiepe winningen tussen Budel, Nuland en Eindhoven kon vergunning verkregen worden om de winning Budel te verplaatsen naar het diepe pakket.
• Dempen van sloten in Buulderbroek. Een natuurlijke waterhuishouding voor elzenbroekbos betekent vooral oppervlakkige afstroming over maaiveld en via slenkjes. Idealiter zouden de rabatgreppels dus gedempt moeten worden, maar vanwege het zeer intensieve rabatstelsel zou dit zeer kostbaar worden en schade aan de natuur veroorzaken. Daarom worden de greppels afgedamd en de greppels, die onder een helling liggen, gedempt.
• Inrichting- en omvormingsbeheer:
  • De bomen zullen door de vernatting afsterven. Om verruiging te voorkomen worden ze in fasen gekapt, zodat nieuw Elzenbos kan ontstaan;
  • Om de natuurlijke afstroming te bevorderen wordt een aantal hooggelegen wegen en paden verlaagd en op een aantal plaatsen waar dat niet kan wordt de afstroming mogelijk gemaakt door duikers of bruggetjes.
• Overleg: het vernattingsproject is afgestemd met de naburige beheerders Staatsbosbeheer en Brabants Landschap
• Peilgestuurde drainage: om vernatting van de omliggende landbouwgronden te voorkomen.

Opbrengsten

Uit modelberekeningen (DHV en Artesia, 2008) blijkt dat het stoppen van de middeldiepe winning leidt tot flinke verhogingen van de grondwaterstanden, namelijk tot 20 cm in natte perioden (GHG) en tot 55 cm in droge perioden (GLG). De stijhoogten in het middeldiepe pakket nemen weer toe. In het hele beekdal komt de kwel terug. Samen met het aanpassen van de interne waterhuishouding en de interne beheermaatregelen leidt het stoppen van de winning tot ruime mogelijkheden voor ontwikkeling van Elzenbroekbossen. Het hydrologisch herstel is zelfs zodanig dat de ambities uit het provinciale natuurgebiedsplan naar boven bijgesteld kunnen worden: op veel plekken kunnen Elzenbroekbossen ontwikkelen in plaats van eerder aangenomen drogere bostypen. Waterschap De Dommel stelt in het GGOR een herschikking van natuurdoeltypen voor, die beter past bij de gradiënten in het gebied.

De diepe winning leidt natuurlijk tot stijghoogtedaling in het pakket onder de Brunssumklei. Dit kan leiden tot meer inzijging vanuit het middeldiepe pakket. In de uitgangsituatie liggen de stijghoogten in het diepe pakket echter al meters lager dan in het middeldiepe pakket en er is dus geen sprake van wegvallen van diepe kwel. Per saldo worden de stijhoogten in het middeldiepe pakket hoger en neemt de kwel naar het beekdal toe.

De verdieping van de winning leidt zowel tot verbeterde bescherming van de kwaliteit van het onttrokken grondwater als tot herstel van de hydrologie in de Natte Natuurparel Buulderbroek en omliggende delen van het beekdal.
Met het verdiepen van de winning vervalt het grondwaterbeschermingsgebied en daarmee samenhangende beperkingen in het grondgebruik voor andere actoren.

Meer informatie

Sandra Verheijden, Brabant water
www.brabantwater.nl

Dit voorbeeld is in 2014 opgenomen.

Literatuur:

• ir. J. Leeuwis, 2008. Optimalisatie waterwinningen Budel, Eindhoven en Nuland, Milieueffectrapportage. DHV,  WA-LW20080656.
• Jansen en Van den Burg, 2012. xxx
• Jalink en Hummelen. Systeemanalyse Budel. KWR Water, KOA 01.107.