Duinen, open infiltratie nieuwe stijl

Intensievere infiltratie met gezuiverd rivierwater in combinatie met natuurherstel

Gebied

In de kustregio zijn de duinen de enige plek waar regenwater niet direct wordt afgevoerd via poldersloten. Door hun hoge ligging en zandige bodem kan het regenwater hier in de grond zakken. In de omgeving is het water brak, maar in de duinen is er een zoetwaterbel, die het brakke water in de ondergrond tot grotere diepte heeft weggedrukt. Tijdens het doorstromen van de wat diepere kalkhoudende duinzanden is het water veranderd in basenrijk, zoet grondwater. Dat kwelt op in laaggelegen duinvalleien en aan de binnenduinrand. Op deze kwelzones komen tal van bijzondere levensgemeenschappen voor. Daarnaast zijn de duinen populair als recreatiegebied om te wandelen en te fietsen. De zoetwatervoorraad wordt gebruikt voor de drinkwatervoorziening.

Het duingebied heeft door de functiecombinatie natuur en waterwinning op sommige locaties al geruime tijd een dubbele bescherming, namelijke als waterwingebied (via de provinciale milieuverordening) en via de natuurbeschermingswetten.

Duin (bron: PWN)

Kustlocaties

Oost- en Middelduinen op Goerree (Evides)
Solleveld, Meijendel en Berkheide (Dunea)
Kust tussen Noordwijk en Heemstede (Waternet)
Circa 20 km kust van Wijk aan Zee tot aan Schoorlse duinen (PWN)

Wensen

Natuurwaarden: verkleinen risico op verdroging van het duingebied, mogelijkheden voor ontwikkeling van het gehele kustduinecosysteem en een geschikte waterkwaliteit

De duinen kennen een heel scala aan natuurwaarden. Dat varieert van stuivend duin, droge duingraslanden en bossen tot natte duinvalleien. Er komen tal van bijzondere plant- en diersoorten voor. De meeste duingebieden zijn aangewezen als Natura-2000 gebied.
Voorwaarde voor natte duinvalleien zijn voldoende hoge grondwaterstanden en meestal ook de aanvoer van basen via kwel. Het grondwater moet nutriëntenarm zijn. Leer hier meer over duinnatuurwaarden.

Recreatie: mogelijkheden tot recreatie en een zo’n groot mogelijk opengesteld gebied

De duinen zijn een populair recreatiegebied. Door het jaar worden de duinen vooral gebruikt om te wandelen en te fietsen. In de zomer trekken de duinen naast de bezoekers uit het omliggende stedelijke gebied toeristen uit binnen- en buitenland. Dit biedt allerlei potentie voor lokale ondernemers (strandtenten e.d.). Door infrastructuur voor recreatie (wandel- en fietspaden, vogelhutten e.d.) kan het publiek genieten van deze natuurgebieden, terwijl de waterwinning en kwetsbare ecosystemen voldoende worden beschermd.

Winning: water van voldoende kwaliteit (beperkte zuivering) en de juiste hoeveelheid voor het voorzieningsgebied

Omdat er behoefte was aan schoon, zoet water voor de drinkwatervoorziening zijn de drinkwaterbedrijven langs de kust het zoete grondwater uit de duinen gaan winnen. Het gevolg was dat de grondwaterstanden na verloop van tijd daalden en dat natte duinvalleien verdroogden. Dat werd nog versterkt doordat de binnenduinrand werd ontwaterd t.b.v. bebouwing en landbouw en doordat polderpeilen achter de duinen werden verlaagd. Daarnaast trad verzilting van de winputten op door het omhoogtrekken van het brak en zoutere water. Om de verdroging en verzilting tegen te gaan en om voldoende winbaar zoet grondwater te kunnen garanderen, zijn de waterleidingbedrijven gestart met de aanvoer van zoet oppervlaktewater uit de Rijn en Maas dat via infiltratiekanalen en -plassen in de duinen werd geïnfiltreerd en na bodempassage wordt teruggewonnen. Dit leidde inderdaad tot vernatting, maar door de nutriëntenrijkdom van het ingelaten oppervlaktewater ook tot een hogere voedselrijkdom in de kanalen en plassen, en in de gebieden waar het water opkwelt. In de natuur leidde dat tot verruiging. Dit was ook ongunstig voor de drinkwaterbereiding, want het water vergde intensieve nazuivering. Daarom werd overgeschakeld op voorzuivering van het inlaatwater. Als gebruiker van het duin streven de drinkwaterbedrijven ernaar om vervuiling van de bodem en het grondwater te voorkomen. Daarom worden binnen het waterwingebied geen activiteiten toegestaan en zijn activiteiten binnen het grondwaterbeschermingsgebied, zoals bebouwing aan regels gebonden. De duinen worden voornamelijk als natuurgebied beheerd, door de drinkwaterbedrijven zelf of door andere terreinbeherende organisaties.

Infiltratieplas in Meijendel. (Bron: Dunea Beeldbank)

Ingezette maatregelen

Om natuur en waterwinning optimaal te verenigen is in 1992 het concept Open Infiltratie Nieuwe Stijl (OINS) geïntroduceerd. In dit systeem treedt een intensievere infiltratie op door een grilliger vorm van de infiltratiepanden en daardoor grotere oeverzone. De vorm kan beter worden ingepast in het landschap en daardoor is er meer ruimte voor natuurherstel. Daarnaast wordt gestreefd naar optimale inpassing van het infiltratiesysteem in combinatie met bij de duinen passende natuurdoelen. Het succes van OINS hangt samen met een optimale inrichting, waarbij het infiltratiesysteem niet alleen maar dient voor de waterwinning, maar de infiltratiepanden en het geïnfiltreerde water ook een ecologische functie vervullen. Maatregelen die daaraan bijdragen zijn:

Vergaande voorzuivering van het infiltratiewater;
Natuurlijk ogende infiltratiepanden of -plassen met een uitgestrekte oeverzone: deze bieden ruimte aan water- en oevervegetatie;
Inpassing van infiltratieplassen in het hydrologisch systeem, zodat er op gewenste plekken kwel optreedt;
Opschonen van geëutrofieerde valleibodems op sommige plekken in de duinen;
Ecologisch beheer optimaliseren om potenties te benutten (b.v. verwijderen struweel in oeverzone, kort houden vegetatie).

Opbrengsten

Win-winaspecten

Infiltratiesysteem bedient waterwinning en bepaalde natuur. Bodempassage zuivert het rivierwater verder en maakt dat een relatief grote hoeveelheid kwalitatief goed water gewonnen kan worden in de duinen;
Grote gebieden die gevrijwaard zijn van intensief gebruik bieden veel ruimte aan natuur. Dat levert niet alleen grote oppervlakten natuur op, maar ook volledigheid van gradiënten (droog-nat, voorduin-achterduin) en voldoende ruimte en rust voor faunapopulaties.
Vanwege de natuur- en drinkwaterclaim op het gebied zijn veel potentieel bedreigende activiteiten en ruimtelijke ontwikkelingen uitgesloten, dit komt beide functies ten goede. Hierdoor zijn de risico’s op vervuiling van het grondwater beperkt;
Het nevengebruik als recreatiegebied levert een enorme bijdrage aan de ruimte om te recreëren in de dichtbevolkte kustgebieden; andersom draagt de mogelijkheid in de gebieden te recreëren sterk bij aan het draagvlak voor het gebruik van het gebied voor drinkwater en natuur;
De recreatie in de waterleidingduinen biedt ook kansen voor ondernemers: horeca, verblijfsrecreatie, rijwielverhuur e.a.;
De duinen en al haar functies dragen hierdoor bij aan een goed woon-werk-klimaat in de omringende regio;
De ecosysteemfunctie van OINS in de duinen is tevens een verdienmodel om het natuur- en recreatiebeheer te kunnen bekostigen.

Dit concept is toepasbaar in andere duingebieden of gebieden met een dikke onverzadigde ondergrond zoals hoge zandgronden, stuwwallen of heuvelland met wateraanvoermogelijkheden.

Discussie

De duingebieden zijn gelegen in een druk stedelijk gebied. Daardoor vervullen de duinen een essentiële recreatieve functie. Doordat verschillende functies in deze gebieden samenkomen is er soms een spanningsveld tussen de combinatie natuur/waterwinning met recreatie. Bijvoorbeeld: vandalisme (vernieling van putten en diefstal van onderdelen), risico op verontreinigingen (achterlating van afval en gebruik van barbecues (ook risico op brand), zwemmen in infiltratieplassen (ook gevaarlijk voor recreanten zelf), het gebruik van de duinen als openbaar toilet, etc.).

Meer informatie

De duinwaterbedrijven:

www.pwn.nl
Mirja Baneke, Dunea, www.dunea.nl
Philip Nienhuis, Waternet, www.waternet.nl

Dit project is toegevoegd in 2014.

Literatuur:

Interview met Mirja Baneke, Igor Mendizabal en Philip Nienhuis