Wateraanvoer in de hoge zandgronden, is dit terugwinbaar?

Gebied

De Stippelberg ligt in het oosten van Noord-Brabant. Er is één watervoerend pakket, dat bestaat uit goed doorlatende, grove en grindrijke zanden. Daarboven ligt een dunne laag dekzanden en stuifzanden. In het gebied komt een aantal geologische breuken voor, waarvan de Peelrandbreuk de bekenste is. Deze breuken zijn tot grote diepte slecht doorlatend voor horizontale stroming. Een deel van het afstromende water zoekt zijn weg omhoog langs de breuk, waardoor de stroomopwaartse (hoger gelegen) gronden, oostelijk van de breuken nat worden ‘wijst’.  Het natuurgebied Stippelberg ligt op deze breukzone. Het dankt zijn naam aan de stuifduinen ‘stippels’, die rond de Milheezebreuk zijn afgezet. Oostelijk daarvan lag rond 1880 een nat gebied bedekt met natte heiden, vennen en veentjes, dat naar het oosten toe overging in de peelhoogvenen. Deze gebieden zijn daarna ontgonnen en ontwaterd. Het landgoed Stippelberg werd grotendeels bebost. Enkele delen, zoals de Klotterpeel, zijn nat gebleven doordat stagnatie van regenwater optrad op een ondiepe lemige laag. De omgeving van de Stippelberg werd ingericht als landbouwgebied. Hiertoe werd het gebied intensief ontwaterd via een stelsel van sloten en beken die deels tot in het grove pakket zijn gegraven. Tegelijkertijd nam de vraag naar water in de landbouw toe. Daarom wordt Maaswater aangevoerd via het Peelkanaal, maar de beschikbaarheid daarvan wordt in droge perioden onzeker. Zowel de Stippelberg als de agrarische omgeving hebben daardoor in toenemende mate last van verdroging gekregen. Dit uit zich in diep wegzakkende grondwaterstanden en vanuit de landbouw een hoge vraag naar wateraanvoer of naar grondwateronttrekking voor beregening.

In 2012 is een Kennis voor Klimaat project gestart om te onderzoeken of de sponswerking van de Stippelberg kan worden gebruikt om het watersysteem voor zowel natuur als landbouw robuuster te maken. Daarbij is gekeken naar mogelijkheden voor waterconservering en is een proef gedaan naar de mogelijkheid van grondwateraanvulling door infiltratie in het bosgebied.

Wensen

Landbouw: afname gewasschade in droge tijden

Ten behoeve van de landbouw hoopte men dat vernatting van de Stippelberg zou leiden tot een langduriger nalevering van grondwater naar landbouwgebied. Anno 2014 gaat het regenwater op de Stippelberg namelijk snel verloren als gevolg van diepe ontwatering in en rond het bos en door verdamping door het bos. Hierdoor levert het bosgebied al vroeg in het voorjaar geen water meer aan haar omgeving. De wens is dat vernatting met winterse neerslagoverschotten ertoe leidt dat in het voorjaar langer toestroming vanuit het natuurgebied optreedt.   

Natuur: herstel van natte ecosystemen

Om natte heide en hoogveen te herstellen is een veel natter grondwatersysteem noodzakelijk.

Dwarsdoorsnede hydrologische systeem Stippelberg, anno 1900 en 2000 (KWR)

Bestudeerde maatregelen

Door de waterverliezen te vertragen, zakt de zomergrondwaterstand in het bos minder diep weg, en kan het bos haar rol als waterleverancier weer vervullen. Hiervoor is het noodzakelijk om de drainagebasis van het bosgebied en haar omgeving te verhogen. Maatregelen die hierbij horen zijn het hoger opzetten van winterpeilen, het verhogen van slootbodems en het aanleggen van regelbare drainage op de flanken van de Stippelberg. Daarnaast is het uitdunnen of omvormen van het bos een effectieve conserveringsmaatregel. Ten slotte kan het zoneren van landgebruikfuncties met andere eisen ten aanzien van de grondwaterstand bijdragen aan de haalbaarheid en effectiviteit van wateropslag in natuurgebieden.

Naast deze methoden is middels een infiltratieproef met drinkwater onderzocht of infiltratie van water leidt tot de gewenste vernatting van de Stippelberg. Als toekomstige bron voor infiltratiewater werd gedacht aan bv. het Kanaal van Deurne of het grondwater dat bij de laaggelegen vliegbasis De Peel wordt weggepomd.

Infiltratieproef op 26 oktober 2013 (bron: KWR)

Opbrengsten

Uit de proef bleek dat het goed mogelijk is het grondwater in de goed doorlatende pakketten aan te vullen door infiltratie. Infiltratie van overtollig neerslag- of grondwater kan dus bijdragen aan een robuuster grondwatersysteem met nattere natuur en een toename van de grondwatervoorraad. Het bleek echter ook dat het effect van de aanvulling bij de huidige inrichting snel verdwijnt. De grondwaterstanden in het bos daalden al binnen korte tijd, doordat het water via de goed doorlatende ondergrond afstroomde naar de diep ingesneden ontwatering in het landbouwgebied. Om aanvulling of conservering van water in het natuurgebied een effectieve bijdrage te laten geven aan dat robuustere grondwatersysteem is het dus noodzakelijk ook de afvoer uit het landbouwgebied  te vertragen, bijvoorbeeld door peilverhoging en/of bodemophoging.

Het verhogen van de drainagebasis kan gevolgen hebben voor landbouw en bebouwing. Daarom is het nodig de knelpunten en oplossingen, maar ook de voordelen voor de watervoorziening in beeld te brengen. Om draagvlak te krijgen is goede informatie in een gebiedsproces onontbeerlijk.

Het aanvoeren en infiltreren van extern water heeft minder ingrijpende gevolgen voor landbouw en bebouwing. Onder terreinbeheerders is hier echter weinig draagvlak voor. Het risico op ongewenste milieukundige effecten wordt daarvoor te hoog gevonden. Voor het herinfiltreren van water uit systeemeigen bronnen, zoals onderbemalingen en grondwater dat thans verloren gaat door drainage uit de Stippelberg, bestaat meer draagvlak. Deze aanpak kan een goede en wenselijke aanvulling zijn op een maatregelenpakket bestaande uit enkel conserveringsmaatregelen, maar de kennis en ervaring over de effecten, effectiviteit en implicaties daarvan ontbreekt.

Infiltratie in het goed doorlatende freatisch systeem is technisch goed mogelijk, maar de effectiviteit ervan voor een langduriger grondwatervoorziening  staat of valt bij de traagheid waarmee het water wordt afgevoerd.

Literatuur

• A. van Loon, M. Paalman en M. Jalink, 2014: Voorraadvorming van water door vernatten van de Stippelberg. Rapport KWR 2014.060
• A. van Loon, M. Jalink en M. Paalman, 2013: Voorraadvorming door vernatten. De Stippelberg. Landschap 2013:4
• KWR Water, 2015. Kansen voor ondergrondse waterberging in Nederland, BTO-rapport 2015.007